تعریف سرطان طبق دستورات سازمان بهداشت جهانی

سرطان یک اصطلاح عمومی برای گروه بزرگی از بیماری‌ها است که می‌توانند هر قسمتی از بدن را درگیر کنند. سایر اصطلاحات مورداستفاده تومورهای بدخیم و نئوپلاسم‌ها هستند. یکی از ویژگی‌های مشخص سرطان، ایجاد سریع سلول‌های غیرطبیعی است که فراتر از مرزهای معمول خود رشد می‌کنند و سپس می‌توانند به قسمت‌های مجاور بدن حمله کرده و به سایر اندام‌ها گسترش یابند. فرایند دوم به‌عنوان متاستاز شناخته می‌شود. متاستازهای گسترده علت اصلی مرگ ناشی از سرطان هستند.

سرطان یکی از علل اصلی مرگ‌ومیر در سراسر جهان است که حدود ۱۰ میلیون مرگ را در سال ۲۰۲۰ به خود اختصاص داده است (۱). شایع‌ترین موارد در سال ۲۰۲۰ (از نظر موارد جدید سرطان) عبارت بودند از:

• پستان (2.26 میلیون مورد)؛
• ریه (2.21 میلیون مورد)؛
• کولون و رکتوم (1.93 میلیون مورد)؛
• پروستات (1.41 میلیون مورد)؛
• پوست (غیر ملانوما) (1.20 میلیون مورد)؛
• معده (1.09 میلیون مورد).

شایع ترین علل مرگ ناشی از سرطان در سال 2020 عبارتند از:

• ریه (1.80 میلیون مرگ)؛
• کولون و رکتوم (916000 مرگ و میر)؛
• کبد (830000 مرگ و میر)؛
• معده (769000 مرگ و میر)؛
• پستان (685000 مرگ و میر).

هر ساله تقریباً ۴۰۰۰۰۰ کودک به سرطان مبتلا می‌شوند. شایع‌ترین سرطان‌ها در کشورهای مختلف متفاوت است. سرطان دهانه رحم در ۲۳ کشور شایع‌ترین است.

سرطان از تبدیل سلول‌های طبیعی به سلول‌های تومور در یک فرایند چندمرحله‌ای به وجود می‌آید که عموماً از یک ضایعه پیش سرطانی به یک تومور بدخیم پیشرفت می‌کند. این تغییرات نتیجه تعامل بین عوامل ژنتیکی فرد و سه دسته از عوامل خارجی است که عبارت‌اند از:

• مواد سرطان‌زا فیزیکی، مانند اشعه ماورای‌بنفش و یونیزان؛
• مواد سرطان‌زای شیمیایی، مانند آزبست، اجزای دود تنباکو، الکل، آفلاتوکسین (یک آلاینده غذا) و آرسنیک (آلوده‌کننده آب آشامیدنی).
• سرطان‌زاهای بیولوژیکی، مانند عفونت‌های ناشی از برخی ویروس‌ها، باکتری‌ها یا انگل‌ها.

سازمان بهداشت جهانی از طریق آژانس تحقیقات سرطان خود، آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC)، طبقه‌بندی عوامل ایجادکننده سرطان را حفظ می‌کند.

بروز سرطان با افزایش سن به طور چشمگیری افزایش می‌یابد، به‌احتمال زیاد به دلیل افزایش خطرات سرطان‌های خاص که با افزایش سن افزایش می‌یابد. انباشت کلی خطر با تمایل سازوکارهای ترمیم سلولی ترکیب می‌شود که با افزایش سن فرد کمتر مؤثر باشد.

مصرف دخانیات، مصرف الکل، رژیم غذایی ناسالم، کم‌تحرکی و آلودگی هوا از عوامل خطر سرطان و سایر بیماری‌های غیرواگیر هستند.

برخی از عفونت‌های مزمن عوامل خطر سرطان هستند. این یک مسئله خاص در کشورهای با درآمد کم و متوسط است. تقریباً ۱۳ درصد از سرطان‌های تشخیص‌داده‌شده در سال ۲۰۱۸ در سطح جهان به عفونت‌های سرطان‌زا از جمله هلیکوباکتر پیلوری، ویروس پاپیلومای انسانی (HPV)، ویروس هپاتیت B، ویروس هپاتیت C و ویروس اپشتین بار نسبت‌داده‌شده است (۲).

ویروس های هپاتیت B و C و برخی از انواع HPV به ترتیب خطر ابتلا به سرطان کبد و دهانه رحم را افزایش می دهند. عفونت با HIV خطر ابتلا به سرطان دهانه رحم را شش برابر افزایش می دهد و به طور قابل توجهی خطر ابتلا به سایر سرطان ها مانند سارکوم کاپوزی را افزایش می دهد.

در حال حاضر بین ۳۰ تا ۵۰ درصد از سرطان‌ها با اجتناب از عوامل خطر و اجرای راهبُردهای پیشگیری مبتنی بر شواهد موجود قابل‌پیشگیری هستند. بار سرطان همچنین می‌تواند از طریق تشخیص زودهنگام سرطان و درمان و مراقبت مناسب از بیماران مبتلا به سرطان کاهش یابد. بسیاری از سرطان‌ها در صورت تشخیص زودهنگام و درمان مناسب شانس درمان بالایی دارند.

خطر سرطان را می‌توان با موارد زیر کاهش داد:

• عدم استفاده از تنباکو؛
• حفظ وزن بدن سالم؛
• داشتن یک رژیم غذایی سالم از جمله میوه و سبزیجات؛
• انجام فعالیت بدنی به طور منظم؛
• اجتناب یا کاهش مصرف الکل؛
• اگر به گروهی تعلق دارید که واکسیناسیون برای آنها توصیه می‌شود، واکسن HPV و هپاتیت B را دریافت کنید.
• اجتناب از قرارگرفتن در معرض اشعه ماورای‌بنفش (که عمدتاً ناشی از قرارگرفتن در معرض نور خورشید و دستگاه‌های برنزه کننده مصنوعی است) و/یا استفاده از اقدامات محافظتی در برابر آفتاب؛
• اطمینان از استفاده ایمن و مناسب از پرتو در مراقبت‌های بهداشتی (برای اهداف تشخیصی و درمانی)؛
• به‌حداقل‌رساندن مواجهه شغلی با پرتوهای یونیزان؛
• کاهش قرارگرفتن در معرض آلودگی هوای بیرون و آلودگی هوای داخل ساختمان، از جمله رادون (گاز رادیواکتیو تولید شده از تجزیه طبیعی اورانیوم که می‌تواند در ساختمان‌ها – خانه‌ها، مدارس و محل کار انباشته شود).

مرگ‌ومیر ناشی از سرطان زمانی کاهش می‌یابد که موارد به‌موقع شناسایی و درمان شوند. دو جزء تشخیص زودهنگام وجود دارد: تشخیص زودهنگام و غربالگری.

هنگامی که سرطان به‌موقع شناسایی شود، احتمال بیشتری دارد که به درمان پاسخ دهد و می‌تواند منجر به‌احتمال بقای بیشتر با عوارض کمتر و همچنین درمان کم‌هزینه‌تر شود. با تشخیص زودهنگام سرطان و اجتناب از تأخیر در مراقبت، می‌توان پیشرفت‌های قابل‌توجهی در زندگی بیماران سرطانی ایجاد کرد.

تشخیص زودهنگام شامل سه جزء است:

• آگاهی از علائم انواع مختلف سرطان و اهمیت مشاوره پزشکی در هنگام مشاهده یافته‌های غیرطبیعی؛
• دسترسی به خدمات ارزیابی بالینی و تشخیصی؛
• ارجاع به‌موقع به خدمات درمانی

تشخیص زودهنگام سرطان‌های علامت‌دار در همه شرایط و اکثر سرطان‌ها مرتبط است. برنامه‌های سرطان باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که تأخیرها و موانع تشخیص، درمان و مراقبت‌های حمایتی را کاهش دهند.

هدف غربالگری شناسایی افراد دارای یافته‌های حاکی از سرطان یا پیش سرطان خاص قبل از بروز علائم است. هنگامی که ناهنجاری‌ها در طول غربالگری شناسایی می‌شوند، آزمایش‌های بیشتری برای ایجاد تشخیص قطعی باید دنبال شود، همچنین در صورت اثبات وجود سرطان، باید برای درمان ارجاع شود.

برنامه‌های غربالگری برای برخی اما نه همه انواع سرطان مؤثر است و به‌طورکلی بسیار پیچیده‌تر و منابع فشرده‌تر از تشخیص زودهنگام است؛ زیرا به تجهیزات ویژه و پرسنل اختصاصی نیاز دارد. حتی زمانی که برنامه‌های غربالگری ایجاد می‌شوند، برنامه‌های تشخیص زودهنگام برای شناسایی موارد سرطانی که در افرادی که معیارهای سن یا عوامل خطر برای غربالگری را ندارند، رخ می‌دهد، ضروری است.

انتخاب بیمار برای برنامه‌های غربالگری بر اساس سن و عوامل خطر برای جلوگیری از مطالعات مثبت کاذب بیش از حد است. نمونه‌هایی از روش‌های غربالگری عبارت‌اند از:

• تست HPV (شامل تست HPV DNA و mRNA)، به‌عنوان روش ترجیحی برای غربالگری سرطان دهانه رحم.
• غربالگری ماموگرافی برای سرطان سینه برای زنان ۵۰ تا ۶۹ساله ساکن در محیط‌هایی با دستگاه‌های بهداشتی قوی یا نسبتاً قوی.

تضمین کیفیت هم برای برنامه‌های غربالگری و هم برای برنامه‌های تشخیص زودهنگام موردنیاز است.

تشخیص صحیح سرطان برای درمان مناسب و مؤثر ضروری است؛ زیرا هر نوع سرطان به یک رژیم‌درمانی خاص نیاز دارد. درمان معمولاً شامل جراحی، رادیوتراپی و/یا درمان سیستمیک (شیمی‌درمانی، درمان‌های هورمونی، درمان‌های بیولوژیکی هدفمند) است. انتخاب صحیح یک رژیم‌درمانی هم سرطان و هم فرد تحت درمان را در نظر می‌گیرد. تکمیل پروتکل درمانی در یک دوره زمانی مشخص برای دستیابی به نتیجه درمانی پیش‌بینی‌شده مهم است.

تعیین اهداف درمان اولین قدم مهم است. هدف اولیه عموماً درمان سرطان یا افزایش قابل‌ملاحظه عمر است. بهبود کیفیت زندگی بیمار نیز یک هدف مهم است. این را می‌توان با حمایت از سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی بیمار و مراقبت تسکینی در مراحل پایانی سرطان به دست آورد.

برخی از رایج‌ترین انواع سرطان، مانند سرطان سینه، سرطان دهانه رحم، سرطان دهان و سرطان روده بزرگ، زمانی که به‌موقع تشخیص داده شوند و بر اساس بهترین شیوه‌ها درمان شوند، احتمال درمان بالایی دارند.

برخی از انواع سرطان، مانند سمینوم بیضه و انواع مختلف لوسمی و لنفوم در کودکان، در صورت ارائه درمان مناسب، حتی زمانی که سلول‌های سرطانی در سایر نواحی بدن وجود داشته باشد، میزان درمان بالایی دارند.

بااین‌حال، تفاوت قابل‌توجهی در دسترسی به درمان بین کشورهایی با سطوح مختلف درآمد وجود دارد. طبق گزارش‌ها، درمان جامع در بیش از ۹۰ درصد کشورهای با درآمد بالا اما کمتر از ۱۵ درصد از کشورهای کم‌درآمد در دسترس است (۳).

مراقبت تسکینی درمانی برای تسکین، به‌جای درمان، علائم و رنج ناشی از سرطان و بهبود کیفیت زندگی بیماران و خانواده‌های آنها است. مراقبت تسکینی می‌تواند به افراد کمک کند تا راحت‌تر زندگی کنند. به‌ویژه در مکان‌هایی با نسبت بالایی از بیماران در مراحل پیشرفته سرطان که شانس درمان کمی وجود دارد، موردنیاز است.

رهایی از مشکلات جسمی، روانی اجتماعی و معنوی از طریق مراقبت‌های تسکینی برای بیش از ۹۰ درصد بیماران مبتلا به مراحل پیشرفته سرطان امکان‌پذیر است.

راهبُردهای مؤثر بهداشت عمومی، شامل مراقبت‌های مبتنی بر جامعه و خانه، برای ارائه تسکین درد و مراقبت‌های تسکینی برای بیماران و خانواده‌هایشان ضروری است.

بهبود دسترسی به مورفین خوراکی برای درمان دردهای سرطانی متوسط تا شدید که بیش از ۸۰ درصد از افراد مبتلا به سرطان در مرحله پایانی از آن رنج می‌برند، قویاً توصیه می‌شود.

(1) Ferlay J, Ervik M, Lam F, Colombet M, Mery L, Piñeros M, et al. Global Cancer Observatory: Cancer Today. Lyon: International Agency for Research on Cancer; 2020 (https://gco.iarc.fr/today, accessed February 2021).

(2) de Martel C, Georges D, Bray F, Ferlay J, Clifford GM. Global burden of cancer attributable to infections in 2018: a worldwide incidence analysis. Lancet Glob Health. 2020;8(2):e180-e190.

(3) Assessing national capacity for the prevention and control of noncommunicable diseases: report of the 2019 global survey. Geneva: World Health Organization; 2020.